دیابت شیرین نوع 1 که به‌صورت کلی به دیابت وابسته به انسولین شهرت یافته است، بر اثر کمبود انسولین در اثر تخریب خود‌ایمنی سلول‌های بتای پانکراس و معمولاً در مراحل اولیه زندگی و در سن نوجوانی و جوانی ایجاد می‌شود.

در این بیماران کمبود ترشح یا کاهش عملکرد انسولین به اختلال سوخت‌و‌ساز کربوهیدرات، چربی و پروتئین منجر می‌شود. دیابت نوع 1 یکی از شایع‌ترین اختلالات اندوکرینی در کودکان است که تقریباً از هر 300 تا 500 نفر، 1 کودک زیر 18 ساله را مبتلا می‌کند و درمان اصلی آن انسولین است و به‌طور عام با نام دیابت وابسته به انسولین نیز شناخته شده است. 
در ایران، دیابت در رأس بیمار‌ی‌های غیر‌واگیر کشور قرار دارد و بروز سالانه دیابت نوع 1 را در ایران 3/7 مورد در هر 100 هزار نفر برآورد کرده‌اند.  این رقم در سرتاسر جهان از 1 تا 35 مورد در هر 100 هزار نفر جمعیت زیر 14 سال متغیر است. در بسیاری از جمعیت‌ها، میزان شیوع در مردان نسبت به زنان بسیار بالاتر است. این میزان در مردان بالای 15 سال بیش از 1/3 تا 2 برابر، در بیشتر جمعیت‌های مورد‌اندازه‌گیری عنوان شده است.

شیوع دیابت نوع 1 در دوران کودکی به‌طور قابل‌توجهی در میان کشورهای مختلف متفاوت است. جمعیت آسیای شرقی و بومی آمریکا کمترین میزان را دارند، در‌حالی‌که بیشترین میزان شیوع در کشورهای فنلاند، ساردینیا و سوئد گزارش شده است.

حدود 10 تا 20 درصد از موارد ابتلا به دیابت نوع 1 در دوران اولیه کودکی تشخیص داده می‌شود. در این دوره کودکان نسبتاً در درجه اول آسیب هستند. سابقه بیماری در والدین‌، افزایش ریسک ابتلا 3 تا 7 درصد، در مقایسه با میزان ریسک کمتر از 1 درصد در جمعیت عمومی تا حدود سن 20 سالگی افزایش می‌یابد. فراوانی تجمعی در میان دوقلوهای همسان مبتلا به دیابت نوع 1 کمتر از 50 درصد است.

 بنابراین اکثر افراد استعداد ژنتیکی ابتلا به دیابت نوع 1 را توسعه نمی‌دهند. شیوع دیابت نوع 1 در بین کودکان در تمام نقاط دنیا رو به افزایش است که علت اصلی آن معلوم نیست.

دیابت شیرین که حدود 350 میلیون بزرگسال را در سراسر جهان تحت تأثیر قرار داده است، به یکی از چالش‌های کلیدی پزشکی و اجتماعی تبدیل شده است. پیشگیری و درمان بهتر این بیماری از اولویت‌های اصلی سیستم‌های مراقبت بهداشتی است.

پیشرفت مداوم در مدیریت دیابت و عوامل خطر مرتبط، تعداد رویدادهای کلان و میکروواسکولار میانسالی را کاهش داده و امید به زندگی بیماران مبتلا به عدم تحمل گلوکز را به‌طور قابل‌توجهی افزایش داده است. شواهد فزاینده نشان داده است که دیابت شیرین ممکن است به رشد اولیه و اشکال مختلفی از اختلالات شناختی مرتبط با سن کمک کند .

تلاش‌های تحقیقاتی اخیر از تمرکز سنتی بر نوروپاتی دیابتی (از‌جمله تغییرات در سیستم عصبی خودمختار) به ارزیابی عملکرد شناختی به‌عنوان عامل اصلی تعیین‌کننده کیفیت زندگی بیماران تغییر کرده است. اکثریت قریب به اتفاق مطالعات، بیماران مبتلا به دیابت نوع 2 را بررسی کرده‌اند.

 با ‌این‌حال، رابطه بین اختلال عملکرد شناختی و دیابت نوع 1 بسیار کمتر شناخته شده است. علاوه‌بر‌این، مشخص شده است که این رابطه بسیار پیچیده‌تر از آن چیزی است که در ابتدا تصور می‌شد.

عوارض شناختی در دیابت نوع 1
شناخت شامل مجموعه‌ای از کارکردهای ذهنی، مانند توجه، یادگیری، تمرکز، حافظه، استدلال، بازخورد کلامی، حل مسئله و تصمیم‌گیری است. کاهش خفیف تا متوسط عملکرد شناختی یک پدیده شناخته‌شده مرتبط با دیابت است.

در بیماران مبتلا به دیابت نوع 1، اختلال عملکرد شناختی بلافاصله پس از تشخیص ظاهر می‌شود و می‌تواند در افراد در هر سنی دیده شود. شدت این اثرات عموماً متوسط است. اگرچه شدت آن‌ها به‌ویژه در افرادی که دیابت نوع 1 زودرس دارند (تشخیص قبل از 7 سالگی) یا کسانی که به بیماری میکروواسکولار مبتلا شده‌اند، مانند رتینوپاتی پرولیفراتیو، مشخص است.

 بیماران مبتلا به دیابت نوع 1 معمولاً در زمینه‌های شناختی هوش، کارایی روانی‌حرکتی، سرعت پردازش اطلاعات، توجه بینایی و توجه پیوسته، انعطاف‌پذیری شناختی و ادراک بصری در مقایسه با گروه کنترل غیر‌دیابتی دارای اختلالاتی هستند. در برخی از بیماران مبتلا به دیابت نوع 1، اختلال عملکرد شناختی با کاهش سرعت و انعطاف ذهنی مشخص شده است،

اما یادگیری و حافظه در امان ماندند. باوجوداین در برخی تحقیقات حافظه زبانی بدتر، توانایی‌های دیداری‌فضایی و عملکردهای اجرایی، انتزاعی، توجه و عملکرد تمرکز برای بزرگسالان مبتلا به دیابت نوع 1 گزارش شده است که نشان‌دهنده افزایش احتمال اختلالات شناختی در دیابت نوع 1 با افزایش سن است./ف.نوروزی فرد

«آرش دشتابی» دکترای تخصصی علوم تغذیه، دانشکده تغذیه و علوم غذایی، دانشگاه علوم پزشکی شیراز